HUM 101 मानव्यविद्यांचा अधिष्ठान अभ्यासक्रम (मानव्यविद्या : स्वरूप व व्याप्ती)

HUM 101 ( मानव्यविद्यांचा अधिष्ठान अभ्यासक्रम  )(मानव्यविद्या : स्वरूप व व्याप्ती)

( यशवंतराव चव्हाण महाराष्ट्र मुक्त विद्यापीठात शिक्षण घेत असलेल्या विद्यार्थिना परिक्षेच्या दृष्टिने अत्यंत महत्वाचे मुद्दे तसेच MPSC , UPSC व इतर स्पर्धा परिक्षेचा अभ्यास करणाऱ्या विद्यार्थिसाठी परिपूर्ण अशी माहिती )

        मानव्यविद्या हा शब्द इंग्रजी भाषेतील Humanities या शब्दावरून आलेला आहे. मूळ Humanities हा लॅटिन शब्दांमधे आहे. Humanities म्हणजे मानवासंबंधीचे ज्ञान , सिसेरो ( ख्रि.पू .१०६ -४३ ) या रोमन तत्वचिंतकाने प्रथम Humanities ही संज्ञा प्रचलित केलि .

 - मनवाला केन्द्रस्तानी ठेवून मनवासंबंधी विविधअंगांनीअभ्यास करणारी विधाशाखा म्हणुन मानव्यविद्याकडे पाहीले जाते . मानवी भाव-भावना व त्यांचेआविष्कार , साहित्य , कला कल्पना , मुल्यविचार , नीतिशास्त्र , तत्वज्ञान ह्या सर्वांचा समावेश 'मानव्यविद्या' या संज्ञेत होतो .

➤ धार्मिक सत्तेविरुद्ध बंड :- मार्टिन ल्युथर यांनी धर्मसत्तेविरुद्ध लढण्यासाठी पहिले पाऊल उचलले .  मानवता धर्माचे रक्षण करण्यासाठी मार्टिन लूथर यांनी प्रोटेस्टंट पंथ सुरु केला. 

➤ विज्ञानाचा आशय :- विज्ञान हे मुख्यत: आपल्या अनुभवांवर आधारलेले आहे . आपल्या पंचेंद्रियांमुळे आपल्याला जगाचे ज्ञान होते आणि ह्या ज्ञानाचा अभ्यास विज्ञानात केला जातो. म्हणून आपल्या निरक्षकांना विज्ञानात खूपच महत्व आहे .

- हेनरिक रिकर्ट यांनी मानव्यविद्याना संस्कृती विज्ञाने म्हणून संभोधिले त्यासाठी त्यांनी Kultur Wissen Schaften  हा जर्मन विचार वापरला . त्याचे भाषांतर Humanities असे केले . रिकर्ट यांच्या मते  संस्कृती  विज्ञाने मानव्यविद्या आणि  विज्ञाने यामध्ये मुख्य फरक आहे तो त्यांच्या पद्धतीत.  विज्ञानाचा कल हा नियम बनविण्या कढ़े व नियम मांडण्याकढे असतो , तर  मानव्यविद्या ह्या ज्यास्त करुण आदर्शात्मक असतात म्हणून त्या व्यक्तिनिष्ठ असतात . 

- विलहेम डिलथी यांच्या मते मानव्यविद्यामध्ये दिसून येणारी सर्वसामान्य वैचारिक प्रकिया आणि त्यासाठी लागणारी पद्धति ही विज्ञाना  प्रमाणेच असते . Das Verstehe  किंवा Understanding ही डीलथी यांच्या मते पारिभाषिक पद्धति आहेत 

- रेने देकार्त ने मांउलेला बुद्धिवाद आणि अनुभव , निरीक्षण , परीक्षणातनू घातला गेलेला विज्ञानाचा पाया , यामुळे विज्ञानाचा झपाटयाने विकास झाला .

    मानवी आविष्काराचे आकलन आणि त्या आकलणाने केले जाणारे विवरण म्हणजे मानव्यविद्याचे प्राण आहेत . 

     विज्ञान आणि मानव्यविद्यांमधील फरक मुख्यतः दोन मुद्यांवर स्पष्ट करता येईल . १) पध्दती २) आशय . वैज्ञानिक पध्दतीमध्ये दिसुन येणारे महत्वाचे टप्पे उदाहरणार्थ पुरावा , प्रत्यंतर , सिद्धांत कल्पना , नवीन सिद्धांत किंवा शोध .

➤ मानव्यविद्येच्या शाखा :- तत्वज्ञान ,नीतिशास्त्र , भाषाशास्त्र , सौंदर्यशास्त्र ,ह्या मनावविद्यांच्या शाखा आहेत .

➣तत्वज्ञान :- तत्वज्ञान ह्याशब्दाची विभागणी केलीअसता तत् आणि ज्ञान हे दोन शब्द मिळतात . त्यातून तत् चे ज्ञान म्हणजे तत्वज्ञान . 'तत्' हा शब्द ' इदम ' ह्या संस्कृत शब्दाच्या विरुद्ध अर्थाचा आहे . इदम म्हणजे जेआहे ते . म्हणजे आपल्या भोवती जे नैसर्गिक मानवी किंवा चेतन-अचेतन जग आहे ते जग होय .

- तत्वज्ञान हे अस्तित्वात आहे त्याच्या मागील तत्त्व शोधण्याचा प्रयत्न करते , तत्वज्ञानाला ' सर्व विषयांची जननी ' ( Mother of all Subjects ) असे संबोधतात .

- सत्ताशास्त्र , ज्ञानमीमांसा , नीतिशास्त्र , सौंदर्यशास्त्र , तर्कशास्त्र , विज्ञानाचे तत्वज्ञान या तत्वज्ञानाच्या शाखा आहेत .

➣ सत्ताशास्त्र :- आपल्या विश्वाच्या मागील तत्वाचा विचार हयात केला जातो .

➣ज्ञानमीमांसा :- आपल्याला विश्वाचे , सृष्टीचे ज्ञान नेहमी होत असते . हे ज्ञान आपल्याला कोणकोणत्या मार्गांनी मिळते ह्याचा अभ्यास ज्ञानमीमांसेत केला जातो .

➣सौंदर्यशास्त्र :- मनुष्याच्या मनात अनेक विचार , भावना निर्माण होत असतात ह्या विचारांची भावनाचा आविष्कार वेगवेगळ्या कलांमधून , साहित्यातून केला जातो . कला व साहित्याचा विचार हा पण सुंदर-असुंदर अशा मुल्यांव्दारे केला जातो . कलाविचारातील ह्या मुल्यांची व्यवस्था लावण्याचे काम सौंदर्यशास्त्रात होतो .

➣तर्कशास्त्र :- कोणत्याही विचाराचे , संकल्पनेचे , गृहितकाचे चिकित्सक विश्लेषण करण्यासाठी आपल्याला तर्कशास्त्राची गरज भासते . तर्कशास्त्रामध्ये अर्थातच युक्तिवादाचे स्वरूप विशद केलेले असते .

➣ नीतिशास्त्र :- आपल्या सृष्टीतील महत्त्वाचा घटक म्हणजे 'मनुष्य' . मनुष्य हा बुद्धिजीवी प्राणी आहे . तो स्वतःचा आणि इतरांचाही विचार करित असतो . नीतिशास्त्र ही स्वत्रंत्र मानव्यविद्या शाखा आहे . नीतिशास्त्र हे जीवनावश्यक शास्त्र आहे . जीवनात कोणत्या गोष्टींना प्राधान्य द्यावे , कोणत्या कृति आचारत आनव्या , आयुष्य कसे असावे , जीवन कसे असावे व जीवन कसे जगावे हे सांगणारे शास्त्र म्हणजे नीतिशास्त्र होय . 

- नीतिशास्त्र आदर्शात्मक असले तरी व्यक्तिनिष्ठ असल्याने माणसामानसात दिसणारी विविधता हे शास्त्र मानते दंड , शिक्षा किंवा प्रायश्चित्ताचे महत्व हा नीतिशास्त्राचा आस्थाविषय आहे .