HUM 101 मानव्यविद्यांचा अधिष्ठान अभ्यासक्रम (कलांचे स्वरूप व वर्गीकरण)

 HUM 101 मानव्यविद्यांचा अधिष्ठान अभ्यासक्रम (कलांचे स्वरूप व वर्गीकरण)

( यशवंतराव चव्हाण महाराष्ट्र मुक्त विद्यापीठात शिक्षण घेत असलेल्या विद्यार्थिना परिक्षेच्या दृष्टिने अत्यंत महत्वाचे मुद्दे तसेच MPSC , UPSC व इतर स्पर्धा परिक्षेचा अभ्यास करणाऱ्या विद्यार्थिसाठी परिपूर्ण अशी माहिती )

       मानुस अतिप्राचीन काळापासून कलानिर्मिति करत आलेला आहे . दैनंदिन जीवनात गरजा पूर्ण करून रहिलेल्या वेळात स्वतःच्या व इतरांच्या मनोरंजनासाठी विविध गोष्टी निर्माण कारित असतो आणि त्यातूनच कलांची निर्मिति होते . आदिमानव गुहेत राहत होता तेव्हा तो पशुपक्षांचे चित्र काढित होता , गात होता , नृत्य कारित होता . 

      अतिप्राचीन काळी माणसाने निर्माण केलेल्या केलेला आदिम कला म्हणतात . यात प्रामुख्याने चित्रकला , नृत्यकला , हस्तकला यांचा समावेश होतो . पश्चिम युरोपात फ्रान्स देशात इ.स.पू. ३०,००० ते १०,००० या काळातील गुहा आढळल्या आहेत . लास्को आणि अल्टामिरा येथील गुहेत त्याने प्राण्यांची चित्रे भिंतीवर काढलेली आहेत . आदिम कलेत मुख्यतः चित्रकला , नृत्यकला यांना प्राधान्य होते . पुढे पुढे मानवी बुद्धिचा विकास होत गेला आणि शिल्प , संगीत इत्यादि कला निर्माण झाल्या .

➤कला म्हणजे काय ?

      कला म्हणजे नेमके काय? कलेची परिपूर्ण व्याख्या करणे जवळजवळ अशक्य आहे .कलेची एकच एक व्याख्या करता येत नाही.

      कला म्हणजे कलावंताच्या भावनांचे प्रकटीकरण असते , ते प्रकटीकरण करण्यात कलाकाराला एक प्रकारचा आनंद होत असतो तसेच त्यापासून आस्वादकालाही  आनंद होत असतो .

      प्रसिद्ध तत्वचिंतकांनी कलेची काही वर्णनेही केलेली आहेत , अॅरिस्टॉटलने कलेच्या ' अनुकरण ' (Imitation) तत्वावर भर दिला ; तर प्लेटोने कला ही ' सत्याच्या अनुकृतीची कृती ' (an imitation of imitation) असल्याने सत्यापासुन दूर जाते असे म्हटले. 

      गॅली या तत्वचिंतकाने कलेला ' स्वभावतः वादग्रस्त संकल्पना ' असे संबोधले . कारण कला ह्या संकल्पनेत सतत बदल होत गेले आहेत आणि भविष्यातही या मध्ये बदल होत राहणार आहेत . या अर्थाने कला ही खुली संकल्पना आहे .

➤ कला आणि करागिरी :-

      कलेत सौंदर्यनिर्मिति आणि स्वात्माभिव्यक्ति ही मुल्ये महत्वाची ठरतात तर कारागिरिच्या संदर्भात वस्तुची फक्त उपयोगिताच तेवढी गृहीत धरलेली असते . दैनंदिन जीवनात हरघडी उपयोगी पडणाऱ्या वस्तुंचे उत्पादन करणारी लोक हे करागिर ठरतात . करागिरीमधून निर्माण केलेल्या वस्तु ज्यास्त करुण एकाच स्वरूपाच्या असतात . अश्या वस्तुंच्या उत्पादनामधून नवीन कल्पनांना वाव कमी असतो .कारागिरीमध्ये साधनमूल्यांना , उपयुक्ततेच्या मूल्यांना प्राधान्य असते . त्यामुळे कारागिरांनी निर्माण केलेल्या वस्तूत नवनिर्मितीपेक्षा साचेबंदपणा , तोचतोचपणा अधिक आढळतो .

      स्वतंत्रपणे मूर्ती बनविणे आणि साच्यातून काढणे यातील फरक म्हणजे कला व कारागिरी यातील फरक होय . कला किंवा कारागिरी ही जेव्हा आस्वादकासमोर येते तेव्हा ती तिच्चा निर्मात्यापासून दुरावलेली असते . निर्मात्याचा हेतू आस्वादकाला माहीत नसतो तरीही त्याच्या आस्वादनात फरक पडत नाही . कला की कारागिरी हा भेद आस्वादकाच्या दृष्टीने महत्वाचा नसतो ; निर्मात्याच्या तसेच समीक्षकाच्या दृष्टीने मात्र हा भेद महत्वाचा असतो .

➤ कलेची वर्गीकरणे 

 कलेचे वर्गीकरण पाच तत्वांच्या आधार केले जाते

      1) काल आणि अवकाश यांचा कलेतील सहभाग :- 

- प्रत्येक कलेत कला आणि अवकाश हे दोन्ही घटक सहभागी असतात परन्तु ज्या कलेचा आस्वाद घेताना कलाचा प्रत्यय प्राधान्याने येतो तिला कलाभिमुख कला म्हणतात . उदाहरणार्थ , संगीत

- याउलट ज्या कलेचा आस्वाद घेताना अवकाश हा घटक प्राधान्याने आढळतो तिला अवकाशाभिमुख कला म्हणतात . उदाहरणार्थ , शिल्पकला , चित्रकला

- काही कलांमध्ये कला आणि अवकाश या दोन्ही परिमाणांना जवळजवळ सारखेच महत्व असते याकला 'काला व काशाभिमुख कला' मानता येतील . उदाहरणार्थ , नृत्य , नाटक .

      2) कलेचे माध्यम :-

- ज्या कलेचा आविष्कार एकाच माध्यमातून होतो त्या कलेला एकमाध्यमी कला म्हणतात . उदाहरणार्थ , शिल्पकला

- याउलट ज्या कलेतुन अनेक माध्यमांचा वापर होतो त्या कलेला बहुमाध्यमी कला म्हणतात . उदाहरणार्थ , नाटक

      3) इंद्रियग्राह्यता :-

- ज्या कलेचा आस्वाद केवळ एका ज्ञानेंद्रियामार्फत घेतला जातो तीला एकेंद्रिय ग्राह्य कला म्हणतात . उदाहरणार्थ , शिल्पकला , चित्रकला .

      4) प्रयोगशरणता :-

- जी कला निश्चित कालावधीत सादर केली जाते आणि प्रत्यक्ष प्रयोगाशिवाय ती सिध्द होत नाही त्या कलेला प्रयोगशरण कला म्हणतात . उदाहरणार्थ , नृत्य , नाट्य .

      5) आकार आणि आशय :-

- ज्या कलेच्या आस्वादनात आकार हा प्राधान्याने जाणवतो तिला आकारप्रधान कला म्हणतात . उदाहरणार्थ , शिल्पकला , चित्रकला .

- ज्या कलेच्या आस्वादनात आशय हा प्रभावी घटक असतो तिला आशायप्रधान कला म्हणतात . उदाहरणार्थ संगीत , नाट्य

- वरील वर्गीकरणाच्या आनुषंगाने शिल्पकला आणि चित्रकला या अवकाशाभिमुख , एक माध्यमी , दृष्य , न-प्रयोगशरण आणि आकारप्रधान कला आहेत . संगीत ही कालाभिमुख , एकमाध्यमी , श्राव्य , प्रयोगशरण आणि आकाराशयप्रधान अशी कला आहे . नृत्य , नाट्य या कला कालावकाशाभिमुख ,दृक्-श्राव्य , प्रयोगशरण आणि आकाराशयप्रधान अशा कला आहेत

➤ कलाव्यवहार :-

- कला किंवा कलाकृती ही कलाकारापासून आस्वादकाकडे होणाऱ्या ज्या मानवी व्यवहाराचा भाग म्हणून प्रकट होतो , त्या मानवी व्यवहाराला कलाव्यवहार म्हटले जाते . कलाव्यवहार म्हणजे कलाकाराकडून रसिकापर्यंत होणारे कलेचे संप्रेषण असते

- कलाव्यवहाराचे प्रमुख तीन घटक आहेत 

      1) कलाकार

      2) कला / कलाकृती

      3) आस्वादक

- कलानिर्मिती म्हणजे सौंदर्यनिर्मिती आणि ती निर्माण करतो तो कलाकार . कलाकाराकडे सामान्य मानसापेक्षा अधिक सूक्ष्म , तीव्र संवेदनशक्ती असते , सौंदर्याचा शोध घेणारी दृष्टी त्याच्याकडे असते तिला प्रतिभा असते म्हाणतात . प्राचीन भारतीय साहित्यशास्त्रात प्रतिमेचे दोन प्रकार केले आहेत . कारयित्री प्रतिभा आणि भावयित्री प्रतिभा . कलाकाराजवळ सौंदर्यनिर्मिती करण्यासाठी उपयोगी पडणारी जी प्रतिभा असते तिला कारयित्री प्रतिभा असे म्हटले जाते .

- सॉक्रेटिस , प्लेटो या ग्रीक विचारवंतांनी तर काव्यकलेच्या संदर्भात कलाकारातील प्रतिभाशक्तीस 'दैवी देणगी' असे म्हटले आहे . प्राचीन भारतीय साहित्यशास्त्रकारांच्या मते कलाकार हा बहुश्रुत असणे आवश्यक आहे .

- कला ही केवळ कल्पना किंवा स्वप्नरंजन नाही तर जाणीवपूर्वक केलेली लालित्यपूर्ण कृती असते , अर्थातच ती दिक् आणि काल यांनी निबद्ध असते

- आस्वादक किंवा रसिकाशिवाय कलेला पूर्णत्व प्राप्त होत नाही . आस्वादकाने घेतलेला कलेचा अनुभव म्हणजे कलास्वाद . सौंदर्याचे अर्थपूर्ण आकलन म्हणजेच आस्वादन होय 

- कलाकार आणि रसिक असे दोन वर्ग आपण ढोबळमानाने मानीत असलो तरी कलाकार हा मुळात रसिक असावाच लागतो . म्हणजे सर्व कलाकार मुळात रसिक असतात परंतु सर्व रासिक कलाकार होऊ शकत नाहीत . 

- आस्वादकांचे सामान्यतः तीन वर्ग काल्पिता येतील

1) सामान्य प्रेक्षक

2) रसिक

3) समीक्षक

➤ कलेची भाषा :- 

- कलाकार हा कलावस्तूच्या माध्यमातून आस्वादकाशी एक प्रकारचा संवाद साधत असतो ,संप्रेषण साधत असतो . कोणतेही संप्रेषण ' भाषेने ' होत असते . भाषा ही चिन्हांची बनलेली असते . भाषा म्हणजे केवळ शब्दांचा व्यवहार नसतो तर तो प्रतीकांचा किंवा चिन्हांचा व्यवहार असतो .

- कलेची भाषा ही व्यवहार भाषेसारखी रोखठोक नसते . ती व्यंग्यार्थप्रधान , सुचक असते . म्हणून ' वक्रोक्ती ' हा काव्याचा प्राण असतो असे कुंतकाने काव्याचे लक्षण सांगितले तर व्यंग्यार्थाला ज्यात महत्व आहे ते काव्य श्रेष्ठ असा आभिनव काव्याच्या श्रेष्ठत्वाचा निकष सांगितला .

➤ कला आणि सामाजिक जीवन :-

- कला आणि समाज ही क्षेत्रे एकमेकांपासून अलिप्त राहू शकत नाहीत . कलेचे क्षेत्र हे माणसाच्या आर्थिक व्यवस्थेच्या प्रभावापासुन अलिप्त नसते असा एक विचार रूढ आहे 

- कलेमुळे आस्वादकाच्या भावभावनांचे विरेचन होते व त्याच्या मनाचे पोषण व्हायला त्यामुळे मदत होते असा विचार अॅरिस्टॉटलने मांडला आहे . 

- कला ही तथ्यात्मक ज्ञानाबरोबर मूल्यात्मक संदेश देते , समाजाचे उद्बबोधन करते म्हणून ही समाजपरिवर्तनाचे माध्यम म्हणून कार्य करत असते , मात्र कधी कधी कला- साहित्यामधून समाजातील पारंपारिक , रूढिग्रस्त , कालबाह्य मूल्यांचे उदात्तीकरण केल्याने स्थितिशील विचारांचा प्रसार होण्याचाही धोका असतो .

- कलांनी मानवाचे उद्बबोधन करावे की करू नये या मुद्यावरून 'कलेसाठी कला व जीवनासाठी कला' असा वादही निर्माण झाला होता . परंतु यापैकी कोणत्याही एकाच भूमिकेचे समर्थन न करता आपण दोन्ही दृष्टिकोनांचा समन्वय साधला पाहिजे .