HUM 101 मानव्यविद्यांचा अधिष्ठान अभ्यासक्रम (साहित्य)

 HUM 101 मानव्यविद्यांचा अधिष्ठान अभ्यासक्रम (साहित्य)

( यशवंतराव चव्हाण महाराष्ट्र मुक्त विद्यापीठात शिक्षण घेत असलेल्या विद्यार्थिना परिक्षेच्या दृष्टिने अत्यंत महत्वाचे मुद्दे तसेच MPSC , UPSC व इतर स्पर्धा परिक्षेचा अभ्यास करणाऱ्या विद्यार्थिसाठी परिपूर्ण अशी माहिती )

 - ' साहित्य ' या शब्दाला मराठीत ' वाङ्ममय ' , ' ललित वाङ्ममय ' हे पर्यायी शब्द वापरले जातात . संस्कृतमध्ये 'काव्य' हा शब्द 'साहित्य' या अर्थाने वापरलेला आहे . कथा , कविता , कादंबरी , नाटक , ललित लेख , आत्मचरित्र , प्रवासलेखन , आठवणी यांचा ललित साहित्यात समावेश होतो . 

- साहित्य ही एक 'कलात्मक कला' आहे . सौंदर्याचा आविष्कार करणे हे सर्व कलांचे एक समान तत्व आहे . शब्द अथवा भाषा हे साहित्यकलेचे द्रव्य आहे , तर अर्थ हे 'माध्यम' आहे . 

- रोजच्या व्यवहारातील भाषा हेच साहित्याचे 'द्रव्य' असले तरी शब्दांच्या जुळणीतून भावनाप्रधान अर्थ व्यक्त करणे , व्यंग्य अर्थ निर्माण करणे हे साधले जाते तेव्हा भाषा ह्या द्रव्याचे साहित्याच्या माध्यमात रुपांतर होते व त्यातून वाङ्ममयीन सौंदर्याचा आविष्कार होतो . 

➤ चिन्हांचे प्रकार :-

- चिन्हे तीनप्रकारची आसतात ; 1) प्रतिकृती, 2) दर्शक, 3) प्रतीक . 

-आकृती किंवा छायाचित्र यांना प्रतिकृती म्हटले जाते .  दिशा दाखवणाऱ्या चिन्हांना दर्शकचिन्हे म्हणतात . प्रतीके ही मनुष्याच्या कल्पनाशाक्तितून निर्माण झालेली असतात. प्रतीकांच्या अर्थाचा आणि वास्तविक सृष्टीचा काही संबंध नसतो . 'ध्वज' हे राष्ट्राचे प्रतीक असते , 'क्रॉस' हे ख्रिश्चन धर्माचे , घोडा हे शक्तीचे , तोरण हे उत्सवाचे प्रतीक असतात . 

➤ अर्थाचे प्रकार :-

- भारतीय साहित्यशास्त्रानुसार अर्थाचे वाच्यार्थ , लक्ष्यार्थ , आणि व्यंग्यार्थ असे तीन प्रकार पडतात , तर पाश्चात्य साहित्यशास्त्रानुसार अर्थाचे संकल्पनात्मक , प्रतिमात्मक आणि भावनात्मक असे तीन प्रकार पडतात .

- संकल्पनात्मक अर्थ किंवा वाच्चार्थातून एकच अर्थ कळतो . 'झाड' म्हटले की एकच एक वृक्षवाचक संकल्पना कळते . लक्ष्यार्थ किंवा प्रतिमात्मक अर्थाने उच्चारलेल्या शब्दाशी अनुबंध असलेला दुसरा अर्थ जागा होतो . उदाहरणार्थ , 'कुबट' म्हटले की विशिष्ट चव कळते आणि व्यंग्यार्थ किंवा भावनात्मक-प्रेरक अर्थातून अर्थांच्या भावनात्मक वा क्रियाप्रवर्तक अर्थछ्टा कळतात.

➤ वक्रोक्तीचे तत्व :- 

- काव्याच्या भाषेबाबत भारतीय साहित्यमीमांसक कुंतक यांनी एक चांगली व्याख्या केलेली आहे . त्यांनी 'वक्रोक्ती'  हा काव्याचा आत्मा आहे असे म्हटले आहे .

- 'वक्रोक्ती'  म्हणजे लोकव्यवहार आणि शास्त्र यांत उपयोग आणलेल्या शब्द आणि अर्थ यांच्या रचनेहून निराळी अशी, कवीच्या प्रतिभेतून निर्माण झालेली व रसिकांना आनंद देणारी अशी उक्ती अथवा कथनप्रध्दती होय .

- वक्रोक्ती , रूपक तत्त्व , व्यंग्यार्थ ही साहित्याच्या अभिव्यक्तीची प्राणतत्वे आहेत . त्यामुळेच व्यवहारभाषेतून साहित्यभाषा वेगळी ठरते . अलंकार , प्रतिमा , प्रतीक , मिथक हे साहित्याच्या भाषेचे आविष्कार घटक आहेत . या विविध घटकांची व्यमिश्र , एकात्म आणि लयबध्द रचना होऊन साहित्याच्या 'आकृतिबंध' तयार होतो .

➤ अलंकार :-

- अर्थ आणि शब्द यांचा वक्र वापर म्हणजेच भाषेचे अलंकार होत . अलंकार हा अर्थाला अधिक सौंदर्य देणारा भाषिक विशेष आहे . 

- शब्दालंकार आणि अर्थालंकार असे अलंकाराचे दोन प्रमुख वर्ग आहेत . शब्दांच्या अगर शब्दांतील वर्णांच्या चमत्कृतिजनक रचनेने निर्माण झालेल्या अलंकारांना शब्दालंकार म्हणतात , तर अर्थाची चमत्कृतिजनक रचना म्हणजे अर्थालंकार होय .

➤ यमक :-

- पद्याच्या एकाच चरणात किंवा भिन्न चरणांत एकदा ज्या क्रमाने अक्षरे आलेली असतात त्याच क्रमाने पुन्हा तीच अक्षरे आली की यमक अलंकार होतो .

➤अनुप्रास :-

- पद्यात किंवा गद्यात वर्णांच्या पुनरावृत्तीमुळे हा अलंकार होतो 

➤ श्लेष :-

- एकाच वाक्यातील शब्दांचे दोन अर्थ व्हावेत अशी योजना केल्यास अलंकार होतो 

➤ चित्र :-

- येथे विशिष्ट आकृतीमध्ये किंवा विशिष्ट वर्ण ठरावीक ठिकाणी आणण्याची रचना करून वैचित्र्य साधते तेथे हा अलंकार होतो 

 ➤ अर्थालंकार :-

- दोन भिन्न प्रकारच्या वस्तूंमधील साम्य किंवा विरोध हा अर्थालंकाराच्या मुळाशी असतो . अलंकारापैकी उपमा हा अलंकार फार महत्वाचा मानला जातो .

- कृष्णशास्त्री चिपळूणकरांनी म्हटले आहे , उपमा हीच कोणी नटी निरनिराळी सोंगे घेऊन आपल्यापुढे येते व आपण त्या त्या प्रसंगी त्या रचनेला अलंकाराचे भिन्न नाव देतो .

- अलंकाराची विशिष्टता दाखवण्यासाठी उपमेय आणि उपमान यांच्यातील संबंध सांगितला जातो . उपमेय म्हणजे ज्याला उपमा द्यायची आहे आणि उपमान म्हणजे ज्याची उपमा द्यायची आहे 

➤ उपमा :-

- ज्यात दोन भिन्न प्रकारच्या वस्तूंचे साम्य दाखवले जाते आणि दाखवण्यासाठी 'जसा' ,'जैसा' ,'तैसा' ,'सम' ,'परी' ,'सारखे' ,'प्रमाणे' हे शब्द वापरले जातात तेथे हा अलंकार होतो .

➤ उत्प्रेक्षा :-

- उयमेय हे जणू काही उपमानच आहे जेथे वर्णन असते तेथे हा अलंकार होतो. 'जणू' हा शब्द वापरला जातो . त्याचप्रमाणे 'भासे' ,'वाटे' ,'गमे' हे शब्दही उत्प्रेक्षा सुचवतात .

➤ रूपक :-

- उयमेय व उपमान यांत अभेद दाखवलेला असतो तेथे हा अलंकार असतो .

➤अपन्हुती :-

- एखादी वस्तू काय आहे हे माहीत असुनही , ती ती नव्हे दुसरीच आहे असे भासवले जाते तेथे अपन्हुती अलंकार होतो .

➤ अनन्वय :-

- येथे उपमेय हेच उपमान असते , म्हणजे ज्याला उपमा द्यायची त्याला त्याचीच उपमा दिली जाते हा अलंकार होतो .

➤ संदेह :-

- उपमेय आणि उपमान यांच्यातील साम्यामुळे उपमेय हे उपमान आहे की उपमेय आहे असा संदेह निर्माण होतो तेथे हा अलंकार होतो 

➤ व्यतिरेक :-

- उपमानापेक्षा उपमेयाचे गुण अधिक दाखवले जाते तेथे हा अलंकार होतो .